Historia Miasta

Najstarsze ślady osadnictwa na wyspie pochodzą z XII wieku. Druga osada o charakterze targowym istniała na terenie obecnego Starego Miasta. Budowę grodu południowo- wschodniego krańca wyspy rozpoczęto około 1232 r. Gród był wielokrotnie niszczony przez najazdy pruskie, jaćwińskie i litewskie. W 1368 r. Litwini całkowicie spalili gród. Miasto na wyspie lokował w 1339 r. biskup Klemens Pierzchała.

Na miejscu zniszczonego grodu w XIV w. wzniesiono murowany Mały Dom. Rozbudowę zamku kontynuowali biskupi: Rafał Leszczyński, Andrzej Krzycki, Andrzej Noskowski. Osada powstała zgodnie z praktyką budowania osad plemiennych u ujścia dopływu do rzeki głównej. Ten sposób rozmieszczania chronił ją od nagłych napadów. W źródłach występuje pod nazwą: Peltovsk, Poltovsk, Polthowsko, Polthowia.

Legenda głosi „Dawno, dawno temu nad rzeką Pełtą, zwaną niegdyś Poltawia lub Peltavia, wznosiła się niewielka osada zwana Tuskiem. Miała ona charakter bardziej handlowy niż strategiczny, ponieważ przechodziły przez nią szlaki handlowe. Osadnicy żyli szczęśliwie do czasu tragicznego wypadku. Pewnej nocy nad osadą zawisły ciemne chmury i rozpętała się burza. Nagle piorun uderzył w jedną z drewnianych chat, która po chwili stanęła w płomieniach, a od niej zaczęły płonąć kolejne. Po ugaszeniu straszliwego pożaru została tylko połowa osady, którą od tej pory nazwano Pułtuskiem”. Stąd dzisiejsza nazwa miasta.

Pułtusk jest jednym z najstarszych miast Mazowsza, gdyż prawa miejskie uzyskał prawdopodobnie w 1257 r. od księcia mazowieckiego Ziemowita. Od XII w. aż do 1796 r. pozostawał pod jurysdykcją biskupów płockich. Pułtusk był trzecim po Warszawie i Płocku – miastem na Mazowszu z murowanymi fortyfikacjami.

W poł. XV w. w mieście wybudowano kolegiatę, w XVI w.: kościoły, szpital, łaźnię miejską, apteki i przytułki dla ubogich. W XV- XVI w. Pułtusk stał się ważnym ośrodkiem produkcji rzemieślniczej i eksportu zboża, który był możliwy dzięki położeniu nad rzeką Narwią. Pomyślny rozwój gospodarczy miasta sprzyjał rozwojowi szkolnictwa oraz życia kulturowego. W pułtuskiej kolegiacie przechowywany był najstarszy, zachowany do naszych czasów, relikt średniowiecznej sztuki rękopiśmienniczej z XI w., tzw. „Złoty Kodeks Pułtuski”. Działała także pierwsza na Mazowszu drukarnia (1530 r.).

W 1565 r. bp Andrzej Noskowski sprowadził do Pułtuska jezuitów. W 1566 r. jezuici powołali kolegium. Od poł. XVI w. przy jezuickiej szkole działał pierwszy w Rzeczypospolitej teatr publiczny. Tradycję szkolnictwa pułtuskiego kształtowali sławni nauczyciele m. in. ks. Piotr Skarga i Jakub Wujek, jak i uczniowie m. in. Jerzy Ossoliński –  kanclerz koronny, Andrzej Batory – kardynał, Maciej Kazimierz Sarbiewski poeta łaciński. Wiktor Gomulicki –  poeta, pisarz, autor „Wspomnień niebieskiego mundurka”, w której barwnie opisał młodzieńcze lata w pułtuskiej szkole. W 1781 r. szkołę przejęli benedyktyni.

Wiek XVII to okres wojen i powolnego upadku Rzeczpospolitej. Żadna wojna, która przetaczała się przez ziemie Mazowsza, czy to z północy na południe czy ze wschodu na zachód, nie omijała Pułtuska. Upadek miasta w II poł. XVII w. spowodowany był głównie wydarzeniami potopu szwedzkiego i na początku XVIII w. wielkiej wojny północnej. W maju 1703 r. miasto stało się miejscem wielkiej bitwy między wojskami saskimi i armią szwedzką Karola XII.

W 1806 r. przybył do Pułtuska cesarz Francuzów – Napoleon Bonaparte. Na przedpolach miasta została stoczona bitwa między wojskami napoleońskimi a armią carską. Walka zakończyła się wycofaniem wojsk rosyjskich za Narew. O tym, że dla Francuzów walki te były bardzo ważne świadczy fakt umieszczenia nazwy Pułtusk na Łuku Triumfalnym. W 1812 r. Napoleon po raz drugi przybył do Pułtuska.

Po wybuchu powstania styczniowego Pułtusk zajęli Rosjanie. W 1920 r. o miasto została stoczona kolejna krwawa walka.

W latach II Rzeczypospolitej Pułtusk był miastem garnizonowym. Stacjonował tu 13 Pułk Piechoty.

Podczas II wojny światowej także toczyły się walki na terenie miasta i okolic. Wynikiem tych walk były ogromne zniszczenia, które wyniosły około 85%.

Lata powojenne to czas odbudowy miasta. Powstało w tym okresie kilka nowych osiedli i instytucji kulturalnych. Ważnym wydarzeniem dla miasta było przekazanie pułtuskiego zamku na siedzibę Domu Polonii.

W 1994 r. z inicjatywy profesorów Uniwersytetu Warszawskiego i Polskiej Akademii Nauk została utworzona Wyższa Szkoła Humanistyczna przekształcona w latach późniejszych w Akademię Humanistyczną im. A. Gieysztora. Od 1 października 2019 nosi nazwę Akademia im. Aleksandra Gieysztora w Pułtusku Filia Akademii Finansów i Biznesu Vistula.

Pułtusk spełnia funkcje ośrodka administracji, tradycyjnie od wieków związany jest ze szkolnictwem i Polonią. Jest ważnym ośrodkiem usługowym obsługującym mieszkańców gminy i powiatu w placówkach kultury, ochrony zdrowia, opieki społecznej i sądownictwa. W ostatnich latach powstało wiele małych i średnich firm. Dużą wagę przywiązuje się do remontu dróg i wyglądu ulic. Samorząd stara się również modernizować i rozbudować szkoły.

Władze miasta Pułtusk dostrzegają ogromne znaczenie kontaktów międzynarodowych i pragną rozwijać przyjazne stosunki z innymi państwami. Pułtusk nawiązał współpracę z miastami siostrzanymi, którymi są: New Britain,  Senica, Montmorency, Szerencs oraz Ganderkesee. Władze zobowiązały się do popierania inicjatyw przedsiębiorstw, wymiany doświadczeń szkół oraz instytucji kulturalnych. Kontakty zagraniczne są także rozwijane dzięki działalności Akademii Humanistycznej i Domu Polonii, który jest centrum polonijnym.